کاخ شهربانی
( ساختمان وزارت امور خارجه )
معمار : گابریل گورکیان
سازنده : قلیچ باقیان
سرپرست کارگاه و ناظر : علی خان مهندس
سال ساخت : 1315
21000 متر مربع در سه طبقه
کاربری : شهربانی ( در حال حاضر وزارت امور خارجه )
در میان شهر تاریخی تهران، درست در همان بخشی که در گذشته قلب تپنده پایتخت ایران محسوب می‌شد، عمارات و بناهای بسیاری وجود دارد که نشان از تاریخ این شهر است. این بناهای پر از احساس، خاطرات طهران قدیم را در خود حفظ کرده و در میان آسمان خراش‌های فلزی بی احساس هنوز هم عطر و بوی سابقشان را در فضا منتشرمی‌کنند. ساختمان وزارت خارجه یکی از همین بناهای قدیمی است. تماشای این ساختمان که در حوالی باغ ملی و میدان مشق سابق قرار دارد، شما را به سفر در زمان‌های قدیم می‌برد.
اگرچه پس از انقلاب این ساختمان به مالکیت نیروی انتظامی درآمده بود. اما در سال 1381 توسط وزارت امور خارجه کشور از این نهاد خریداری شد و پس از 4 سال بازسازی در سال 1385، مورد بهره برداری این وزارت قرار گرفت. این کاخ هم اکنون در اختیار این سازمان است و در بسیاری از مواقع میزبانی مهمانان خارجی، سفرا و وزرای دیگر کشورهای جهان را بر عهده دارد.
بنای تاریخی ساختمان وزارت خارجه امروزی یا کاخ شهربانی سابق، در دوران حساس حکومت پهلوی اول احداث شد. در این دوران که همزمان با مراحل اولیه صنعتی شدن در ایران بود، و در پی تحولات سیاسی و اقتصادی، نیاز به احداث ساختمان‌های اداری بیش از پیش احساس می‌شد. اما طراحی و ساخت چنین ساختمان‌هایی که مستلزم بهره‌مندی از فضاها و ویژگی‌های متمایزی بودند، با روش‌های سنتی آن زمان مقدور نبود. در واقع معماری سنتی ایرانی به تنهایی پاسخگوی نیاز این ساختمان‌ها نبود. بنابراین باید تحولی عظیم در ساختار معماری این بناها صورت می‌گرفت. اما پیش از آن باید مکانی وسیع برای احداث بنا در نظر گرفته می‌شد. به نظر می‌رسد میدان مشق تنها گزینه پیش روی رضاخان بود، که با وسعت زیادش می‌توانست پذیرای این ساختمان‌های وسیع دولتی باشد.
میدان مشق در زمان حکومت قاجار احداث شده بود. این محوطه در ابتدا منطقه‌ای نظامی بود که برای تمرینات قشون فتحعلی شاه قاجار مورد استفاده قرار می‌گرفت. اما بعدها در زمان حکومت رضاشاه طرح احداث نخستین پارک شهر یا باغ ملی تهران در این میدان اجرا شد. به همین علت نام آن را از میدان مشق به باغ ملی تغییر دادند. اگرچه هنوز مدت زمان زیادی از تاسیس این پارک نگذشته بود که دوباره دستخوش تغییرات شد. اندکی بعد همه محوطه میدان را ساختمان‌های اداری و دولتی فرا گرفتند. امروزه ساختمان‌های اداره پست یا موزه ارتباطات، ساختمان زیبای وزارت خارجه ، سردر باغ ملی، موزه ایران باستان یا موزه ملی ایران و همچنین موزه و کتابخانه ملک از بناهای تاریخی ارزشمند موجود در این میدان به شمار می‌روند. میدان مشق با این همه آثار تاریخی ارزشمند خود نزدیک به دو دهه قبل در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.
در دوران پهلوی نمونه‌هایی از ظهور مکتب مدرنیسم در بناهای نئوکلاسیک قاجار ادامه می‌یابد. همزمان در عرصه سیاسی جنگ جهانی اول ظهور کرده بود. رضاخان از میان کشورهای در حال جنگ به شدت تحت تاثیر آلمان نازی قرار داشت. موضوع نژادپرستی شدید آلمان‌ها و تاثیر آن بر رضاخان مسئله نژاد آریایی را پیش می‌کشد. همین موضوع منجر به بروز گرایش‌های نوستالژیک به گذشته و بازگشت به معماری سنتی ایرانی می‌گردد. از سوی دیگر ارتباط با آلمان‌ها هم منجر به ظهور اندیشه‌های معماری آلمان نازی بر معماری ایران شد. پیدایش موضوعاتی مانند ابهت و ریتم در بناها دستخوش همین اندیشه‌های نازی است.
تاثیر معماری نئوکلاسیک و التقاطی زمان قاجار و معماری پرابهت و اقتدار آلمان نازی از یک سو و شکل گرفتن اندیشه‌های نژادپرستانه رضاخان از سوی دیگر، منجر به ایجاد سبکی جدید در ساخت بناهای آن زمان شد که به معماری ملی یا نئوکلاسیک رضاشاهی معروف شد. این سبک از معماری که به وضوح در بنای وزارت خارجه به چشم می‌خورد در واقع آمیزه‌ای از معماری سنتی ایران و معماری نئوکلاسیک اروپایی است. معماری ملی بر مبنای تفکرات نئو ناسیونالیستی و ملی گرایانه شکل گرفته است. همچنین این نوع معماری به سبک معماری پیش از اسلام و به خصوص هخامنشیان و ساسانیان توجه ویژه‌ای دارد.
احداث کاخ شهربانی سابق یا وزارت خارجه فعلی، به دستور رضاشاه پهلوی در سال 1311 آغاز شد. احداث این ساختمان چهار سال به طول انجامید و پس از آن توسط اداره شهربانی به بهره برداری رسید. گابریل گورکیان و قلیچ باقیان به ترتیب به عنوان طراح و سازنده این بنای مشهور انتخاب شدند. همچنین نظارت این عمارت را علی خان مهندس برعهده گرفت. کاخ شهربانی ساختمانی سه طبقه است که با زیربنای 21 هزار متر مربعی خود به عنوان بزرگ‌ترین بنای سبک ملی یا نئوکلاسیک رضاشاهی شاخته می‌شود. این کاخ در بطن سازه‌ای و فضاهای داخلی خود به شدت متاثر از بناهای اروپایی قرن بیستم است. اما در عین حال ریشه‌های معماری کهن ایرانی را هم در نمای ظاهری خود حفظ کرده‌است. در واقع این کاخ را از هر طرف که بنگریم ذره‌ای از تاریخ معماری ایران را در خود جای داده‌است.
در نظر اول ورودی پر ابهت کاخ شهربانی، چشم‌ها را به سوی خود خیره می‌کند. در نمای ورودی این کاخ پنجره‌های کشیده‌ای به چشم می‌خورد که بر جلال و جبروت آن افزوده‌اند. اما با کمی دقت در تزئینات و جزئیات این بنا، ردپای معماری هخامنشی و ساسانی در جای جای آن به چشم می‌خورد. استفاده از پلکان دو طرفه و نظام گردشی آن در ورودی پر ابهت بنا، یادآور کاخ آپاداناست. در میان دو بازوی این پلکان دو سویه سربازان هخامنشی به تصویر کشیده شده‌اند.
دو حجم کشیده مستطیل شکل در دو طرف این پلکان دو سویه سر به فلک کشیده‌اند. گویی این احجام بیرون زده وظیفه حفاظت از نمای ورودی را بر عهده دارند و با پنجره‌های کشیده خود به ابهت بنا می‌افزایند. ستون‌های بلند با سرستون‌های سنگی که نماد موجودات اساطیری را حمل می‌کنند، پنجره‌هایی با تزئینات فراوان، ازاره‌ها، کنگره‌ها، تندیس‌ها و سنگ نبشته‌ها همگی تزئینات تخت جمشید را به یاد می‌آورند. در نمای این ساختمان گره چینی‌های چوبی ظریف و کاشی کاری‌های قاجاری هم مشاهده می‌شود. فضای داخلی اگرچه متاثر از معماری اروپایی طراحی شده اما سرشار از آینه کاری‌ها و گچ بری‌های بی همتایی است که در زمان قاجار به شدت رواج داشتند.
بنای تاریخی وزارت خارجه از پلانی به شکل E برخوردار است که سه بازوی موازی آن در جهات شرقی غربی کشیده شده‌اند. از ورودی اصلی که وارد عمارت شویم فضایی وسیع و با شکوه در پیش رو گسترده می‌شود. گویا این فضا در گذشته برای انجام مراسم و تشریفات خاص مورد استفاده قرار می‌گرفته‌است. دسترسی به 202 اتاق موجود در این عمارت از طریق یک راهروی طولانی با سقف بلند میسر شده‌است. اتاق‌ها همه در یک راستا قرار دارند و از یک جهت نورگیری می‌شوند. در این عمارت 14 راهروی مختلف وجود دارد که ارتباط میان فضاهای گوناگون را ایجاد کرده‌اند.
نمای ساختمان وزارت خارجه ترکیبی از آجر، سنگ، چوب و فلز است. اما نکته جالب استفاده از سیمان به عنوان مصالح اصلی در تزئینات این بنا است. در گوشه‌های اصلی نما، از پنجره‌هایی با قوس‌های جناغی استفاده شده که از افتخارات معماری سنتی ایران به شمار می‌روند. ساختار سازه‌ای بنا مطابق با ساختمان‌های هم عصر خودش ساخته شده‌است. همچنین در بازشوهای نمای غربی از تزئینات متناسب با زمینه پیشین کاخ گلستان استفاده شده‌است. با این همه خصوصیات متمایز که تازه گوشه‌ای اندک از این بنای ارزشمند را به تصویر کشیده‌اند، واقعا حیف است که تماشای این بنای منحصر به فرد را از دست بدهید.
